Շատ գրողների համար գրքի հրատարակումը ստեղծագործական ուղու ամենակարևոր հանգրվաններից մեկն է։ Բայց հրատարակչության հետ պայմանագիր ստորագրելու ոգևորությունից հետո սկսվում է մի բարդ և հաճախ շփոթեցնող գործընթաց՝ իրավական համաձայնագրերի աշխարհը։ Հրատարակչական պայմանագիրը, որն, ի վերջո, ձեր աշխատանքը պետք է հասցնի ընթերցողին, իրավաբանական փաստաթուղթ է, որը սահմանում է ձեր իրավունքները, պարտականությունները և եկամուտները։ Այն մանրամասն հասկանալը ոչ թե պարզապես օգտակար է, այլ՝ կենսական անհրաժեշտություն։

Այս հոդվածում մենք կբացատրենք հրատարակչական պայմանագրի հիմնական կետերը, կնշենք հնարավոր խնդիրները և կտանք խորհուրդներ՝ ինչպես պաշտպանել ձեր ստեղծագործությունը և շահերը որպես հեղինակ։

Ի՞նչ է հրատարակչական պայմանագիրը։

Հրատարակչական պայմանագիրը իրավական համաձայնագիր է հեղինակի և հրատարակչի միջև։ Այն կարգավորում է, թե ինչպես պետք է հրատարակվի, գովազդվի, տարածվի և վաճառվի հեղինակի ստեղծագործությունը (ձեռագրի, հոդվածի կամ գրքի տեսքով)։ Պայմանագիրը սահմանում է, թե ում են պատկանում նյութի իրավունքները, ինչպես են վճարվելու հոնորարները, և ինչ է տեղի ունենում, եթե կողմերից մեկը խախտի պայմանները։

Կան պայմանագրերի տարբեր տեսակներ՝ ավանդական, հիբրիդային, ինքնահրատարակման ծառայությունների հետ կապված։ Դրանց պայմանները տարբեր են, բայց հիմնական նպատակը մեկն է՝ հստակ ձևակերպել հեղինակի և հրատարակչի միջև հարաբերությունները։

Ինչու՞ է սա կարևոր։

Շատ հեղինակներ այնքան ոգևորված են հրատարակման առաջարկով, որ շտապում են ստորագրել պայմանագիր՝ առանց մանրամասն ընթերցելու։ Սա կարող է հանգեցնել լուրջ հետևանքների՝ սկսած ձեր աշխատանքի իրավունքների կորստից մինչև ցածր հոնորարներ կամ պայմանագրով պարտավորվածություն, որից հնարավոր չէ ազատվել։

Հրատարակչական պայմանագրերը հաճախ լի են բարդ իրավաբանական ձևակերպումներով։ Բայց դրանց յուրաքանչյուր կետ կարող է ազդել ձեր հեղինակային իրավունքների, ֆինանսների և ստեղծագործական ազատության վրա։ Իմանալով՝ ինչին ուշադրություն դարձնել, դուք կարող եք խուսափել ցավալի սխալներից։

Հիմնական դրույթներ հրատարակչական պայմանագրում

Եկե՛ք նայենք այն հիմնական կետերին, որոնք առավել հաճախ ներառվում են հրատարակչական պայմանագրերում։

1. Իրավունքների փոխանցում (Grant of Rights)

Այս կետը նկարագրում է, թե ինչ իրավունքներ եք դուք տալիս հրատարակչին և ինչ ժամկետով։ Տարբերակներն են՝

  • Տպագրական իրավունքներ — թղթային գրքի հրատարակման համար։

  • Թվային իրավունքներ — էլեկտրոնային գրքերի համար։

  • Ձայնային իրավունքներ — աուդիոգրքերի համար։

  • Թարգմանչական իրավունքներ — այլ լեզուներով հրատարակելու նպատակով։

  • Ֆիլմի և հեռուստատեսային իրավունքներ — էկրանավորման համար։

  • Առևտրային իրավունքներ — ապրանքային նշանների և աքսեսուարների համար։

Խորհուրդ․ Մի՛ տվեք ավելին, քան անհրաժեշտ է։ Եթե հրատարակիչը նախատեսում է միայն տպագիր և էլեկտրոնային տարբերակ, ապա իմաստ չկա նրան հանձնել թարգմանության կամ ֆիլմի իրավունքներ, որոնք կարող եք առանձին վաճառել համապատասխան գործընկերներին։

2. Տարածաշրջան (Territory)

Սահմանում է, թե որ երկրներում կարող է գիրքը վաճառվել։

  • Ամբողջ աշխարհում (worldwide rights)։

  • Մասնակի տարածքում (օրինակ՝ ԱՄՆ, Մեծ Բրիտանիա, Եվրոպա)։

Խորհուրդ․ Եթե հրատարակիչը չի գործում միջազգային շուկայում, սահմանափակե՛ք տարածքը և պահպանե՛ք օտարերկրյա իրավունքները։

3. Կանխավճար և հոնորարներ (Advance and Royalties)

Կանխավճարը՝ այն գումարն է, որը ստանում եք պայմանագրի կնքման պահին։ Այն հետ չի վերադարձվում, սակայն հետագա հոնորարներից կկրճատվի։ Հոնորարները՝ գրքի վաճառքից ստացվող տոկոսներն են, որոնք վճարվում են կանխավճարի «փակվելուց» հետո։

Սովորաբար․

  • Կոշտ կազմով գիրք՝ 10–15% վաճառքի գներից։

  • Փափուկ կազմով գիրք՝ 6–10%։

  • Էլեկտրոնային գիրք՝ մոտ 25% (մաքուր եկամուտից)։

  • Աուդիոգիրք՝ 10–25%։

Խորհուրդ․ Ուշադրություն դարձրե՛ք՝ տոկոսը հաշվարկվում է լիստի գնի՞ց (ավելի շահավետ), թե՞ մաքուր եկամուտից։ Բարձր վաճառքների դեպքում հնարավոր է հոնորարի աճ (էսկալատորներ)։

4. Երկրորդային իրավունքներ (Subsidiary Rights)

Դրանք են՝ թարգմանության, էկրանավորման, աուդիոգրքի իրավունքները։ Եթե հրատարակիչը վաճառում այդ իրավունքները երրորդ կողմին, եկամուտը բաժանվում է։

Խորհուրդ․ Եթե հրատարակիչը վերցնում է այդ իրավունքները, համոզվե՛ք, որ նա ունի փորձ և կապեր դրանք վաճառելու համար։

5. Ձեռագրի հանձնում և ընդունում (Delivery and Acceptance)

Պայմանագրով սահմանվում են ժամկետները և չափանիշները, ըստ որոնց հրատարակիչը ընդունում է ձեր աշխատանքը։

Խորհուրդ․ Որոշե՛ք, որ ձեռագիրը չի կարող մերժվել՝ առանց հիմնավոր պատճառի, եթե դուք կատարել եք պայմանագրով նախատեսված պահանջները։

6. Խմբագրական փոփոխություններ (Editing and Approval)

Հրատարակիչը կարող է կատարել խմբագրական փոփոխություններ, սակայն դուք պետք է ունենաք վերջնական հաստատման իրավունք։

Խորհուրդ․ Պայմանագրում ընդգրկե՛ք կետ, ըստ որի առանց ձեր հաստատման չեն կարող կատարվել էական փոփոխություններ։

7. Հրատարակման ժամկետ (Publication Timeline)

Պայմանագիրը պետք է ներառի ժամկետ, երբ գիրքը կհրատարակվի (օրինակ՝ 12–24 ամիս ընդունումից հետո)։

Խորհուրդ․ Եթե հրատարակիչը չի հրատարակում սահմանված ժամանակում, դուք պետք է ունենաք պայմանագիրը լուծարելու իրավունք։

8. Տպագրությունից դուրս համարվելու կետ (Out-of-Print Clause)

Երբ գիրքը դադարում է վաճառվել, հեղինակն իրավունք ունի վերականգնել իր իրավունքները։

Խորհուրդ․ Համոզվե՛ք, որ «տպագրությունից դուրս» սահմանումը ներառում է նաև էլեկտրոնային տարբերակները։

9. Դադարեցում և իրավունքների վերադարձ (Termination and Reversion)

Սահմանում է՝ ինչպես կարելի է լուծարել պայմանագիրը և վերականգնել հեղինակային իրավունքները։

Խորհուրդ․ Պահանջե՛ք հստակ սահմանումներ, թե երբ կարող եք վերադարձնել ձեր աշխատանքը։

10. Երաշխիքներ և փոխհատուցում (Warranties and Indemnities)

Դուք երաշխավորում եք, որ գիրքը՝

  • Ձեր ինքնուրույն ստեղծագործությունն է։

  • Չի խախտում այլ անձանց իրավունքները։

  • Չի պարունակում զրպարտություն կամ պլագիատ։

Խորհուրդ․ Եթե հրատարակիչն է փոփոխել բովանդակությունը, դուք չպետք է պատասխանատու լինեք դրա հետևանքների համար։

Որպեսզի խուսափեք թակարդներից

Զգուշացե՛ք, եթե պայմանագիրը ներառում է՝

  • Անսահմանափակ ժամկետներ՝ ողջ կյանքի կամ հեղինակային իրավունքի պաշտպանության ամբողջ ժամկետի ընթացքում։

  • Իրավունքների վերադարձի բացակայություն։

  • Հեղինակից վճար պահանջող կետեր՝ խմբագրում, դիզայն, մարքեթինգ։

  • Թափանցիկության բացակայություն՝ հաշվետվությունների և հոնորարների վերաբերյալ։

  • Պարտադրանք՝ գնել ձեր սեփական գիրքը մեծաքանակ։

Գործակալներ և իրավաբաններ

Լիտերար գործակալը կարող է կարևոր դեր խաղալ՝ ձեր անունից բանակցություններ վարելով և պաշտպանելով ձեր շահերը։ Նա սովորաբար ստանում է 15%։

Եթե գործակալ չունեք, օգտվե՛ք հրատարակչական իրավաբանի խորհրդից։ Շատերը առաջարկում են պայմանագրերի միանվագ ստուգում՝ մատչելի վճարի դիմաց։

Ինքնահրատարակման և հիբրիդային պայմանագրեր

Հիբրիդային հրատարակիչները և ինքնահրատարակման հարթակները (օրինակ՝ Amazon KDP) այլ մոտեցում ունեն։ Դուք պահում եք ավելի շատ իրավունքներ, բայց նաև ավելի շատ պատասխանատվություն եք կրում։

Ուշադրությո՛ւն դարձրեք՝

  • Հոնորարների հաշվարկման կարգին։

  • Ո՞ւմ անունով է գրանցված ISBN-ը։

  • Տարածման պայմաններին։

  • Մարքեթինգային աջակցության առկայությանը։

  • Դադարեցման հնարավորությանը։

Եզրակացություն. երբեք մի ստորագրեք՝ չհասկանալով

Հրատարակչական պայմանագիրը պարզապես թղթեր չեն։ Դրանք ուղեցույց են այն մասին, թե ինչպես կօգտագործվի ձեր մտավոր սեփականությունը։ Եթե պայմանագիրը սահմանափակող է կամ անարդար՝ դուք կարող եք երկար տարիներ տուժել։

Միշտ՝

  • Կարդացե՛ք պայմանագիրը մանրամասն։

  • Տվե՛ք հարցեր։

  • Խորհրդակցե՛ք մասնագետների հետ։

  • Անհրաժեշտության դեպքում՝ բանակցե՛ք։

  • Պահպանե՛ք բոլոր փաստաթղթերի պատճենները։

Գրքի հրատարակումը պետք է լինի ոգեշնչող և հզորացնող ճանապարհորդություն, այլ ոչ՝ իրավական պայքար։ Ձեր իրավունքներն իմանալով՝ դուք կպահպանեք ձեր ազատությունն ու արդար վարձատրությունը։