Այսօր, երբ աշխարհը գնալով ավելի է գլոբալանում, գրահրատարակչական ոլորտը նույնպես անցել է սահմաններից այն կողմ։ Մի լեզվով գրված գրավիչ պատմությունը այլևս պարտադիր չէ, որ մնա իր սկզբնական շուկայի սահմաններում։ Արտասահմանյան հեղինակային իրավունքների շնորհիվ հեղինակներն ու հրատարակիչները կարող են իրենց գրքերը հասցնել նոր լսարանների աշխարհի տարբեր անկյուններում։

Բայց ինչպես է այս գործընթացը իրականում գործում։ Ովքեր են ներգրավված, ինչպես են վաճառվում իրավունքները, և ինչպիսի ռազմավարություններ են օգտագործվում՝ այս ամենը կբացատրվի ստորև՝ գրողների, գրական գործակալների և հրատարակիչների համար, ովքեր ցանկանում են տարածել իրենց գրքերը գլոբալ շուկայում։

Ի՞նչ են արտասահմանյան հեղինակային իրավունքները

Արտասահմանյան (կամ թարգմանչական) իրավունքները ենթահեղինակային իրավունքների մի մասն են։ Դրանք թույլ են տալիս որևէ երկրում գործող հրատարակչին վաճառել որևէ գրքի հրատարակման և տարածման իրավունքը այլ լեզվով և այլ տարածաշրջանում։

Օրինակ՝ եթե անգլերեն գրված վեպը դառնում է հանրաճանաչ ԱՄՆ-ում կամ Մեծ Բրիտանիայում, դրա հեղինակային գործակալը կամ հրատարակը կարող է վաճառել այդ գրքի ֆրանսերեն հրատարակման իրավունքը Ֆրանսիայում գործող հրատարակչին։ Վերջինս կզբաղվի թարգմանությամբ, տպագրությամբ, գովազդով ու վաճառքով՝ հարմարեցնելով գիրքը տեղական շուկային։

Այս իրավունքները կարող են կիրառվել տարբեր ձևաչափերով՝

  • Տպագիր գրքեր

  • Էլեկտրոնային գրքեր (էլ. գրքեր)

  • Ձայնային գրքեր (աուդիոգրքեր)

  • Սերիալիզացված հրատարակություններ

  • Դպրոցական կամ ուսումնական տարբերակներ

Հեղինակը և նրա հրատարակիչը ստանում են եկամուտ՝ նախնական վճարի և ռոյալթիի (վճար ըստ վաճառքի) միջոցով։

Ինչու՞ են արտասահմանյան իրավունքները կարևոր

Արտասահմանյան իրավունքներն ունեն մի շարք կարևոր նշանակություն.

1. Եկամտի ընդլայնում

Հեղինակային իրավունքների վաճառքը լրացուցիչ եկամտի աղբյուր է՝ առանց նոր հրատարակման կամ տարածման ծախսերի։

2. Մշակութային ազդեցություն և ճանաչում

Թարգմանության միջոցով գրքերը դառնում են միջմշակութային երկխոսության գործիքներ՝ տարածելով գաղափարներ, պատմություններ և փորձառություններ տարբեր ժողովուրդների միջև։

3. Հեղինակի կարիերայի զարգացում

Արտասահմանյան շուկաներում գրքի հաջողությունը բարձրացնում է հեղինակին, ավելացնում է միջազգային ճանաչում և նոր հնարավորություններ ստեղծում։

Ո՞վ է զբաղվում արտասահմանյան իրավունքներով

Արտասահմանյան իրավունքների վաճառքը կարող են իրականացնել՝

1. Գրական գործակալներ

Նրանք ներկայացնում են հեղինակներին և վարում բանակցություններ՝ երբեմն ուղղակիորեն, երբեմն էլ՝ օտարերկրյա գործընկեր գործակալների միջոցով։

2. Հրատարակչություններ

Մեծ հրատարակչություններում լինում են իրավաբանական բաժիններ, որոնք զբաղվում են արտասահմանյան շուկաներով։ Փոքր հրատարակիչների դեպքում այդ գործառույթները կարող են իրականացնել խմբագիրները կամ տնօրենը։

3. Իրավունքների մենեջերներ

Իրավունքների բաժնի մասնագետները պատասխանատու են իրավունքի վաճառքի գործընթացի կառավարման համար՝ աշխատելով մարքեթինգի և խմբագրական թիմերի հետ։

Ինչպե՞ս են վաճառվում արտասահմանյան իրավունքները

Գրքերը վաճառվում են մի քանի եղանակներով՝

1. Միջազգային գրքի ցուցահանդեսներ

Արտասահմանյան իրավունքների վաճառքի ամենահայտնի վայրերն են՝

  • Ֆրանկֆուրտի գրքի տոնավաճառ (Գերմանիա)

  • Լոնդոնի գրքի տոնավաճառ (Մեծ Բրիտանիա)

  • Բոլոնիայի մանկական գրքի տոնավաճառ (Իտալիա)

  • Գուադալախարայի գրքի տոնավաճառ (Մեքսիկա)

  • Պեկինի գրքի տոնավաճառ (Չինաստան)

Այստեղ գործակալներն ու հրատարակիչները հանդիպում են՝ գրքեր ներկայացնելու և պայմանագրեր կնքելու։

2. Իրավունքների կատալոգներ և հարթակներ

Հրատարակիչներն ու գործակալները ստեղծում են կատալոգներ՝ գրքի նկարագրությամբ, հեղինակների կենսագրությամբ, վաճառքի տվյալներով և այլնի։ Գործում են նաև առցանց հարթակներ, ինչպես PubMatch, Rightsdesk, որոնք միավորում են իրավունքի վաճառողներին և գնորդներին։

3. Ուղղակի առաջարկներ

Երբեմն գրքի ներկայացուցիչները ուղղակի կապի մեջ են մտնում արտասահմանյան հրատարակիչների հետ՝ առաջարկելով համապատասխան գրքեր։

Ինչը՞ գրքի համար գրավիչ է դարձնում արտասահմանյան հրատարակիչների համար

Ոչ բոլոր գրքերն են ունենում միջազգային հաջողություն։ Բայց կան որոշ գործոններ, որոնք մեծացնում են այդ հնարավորությունը.

1. Համամարդկային թեմաներ

Ճշմարիտ զգացմունքները, բարոյական կոնֆլիկտները, ընտանիքի կամ սիրո մասին պատմությունները հասկանալի են բոլոր մշակույթներում։

2. Բարձր վաճառքի ցուցանիշներ կամ մեդիա հնչեղություն

Բեսթսելլեր դարձած կամ ակտիվորեն լուսաբանված գրքերն ավելի վստահելի են։ Այլ հրատարակիչները գիտեն, որ դա արդեն աշխատող արտադրանք է։

3. Մրցանակներ և գրական գնահատականներ

Գրական մրցանակներ շահելը գրքի համար դառնում է մեծ առավելություն։

4. Հեղինակի ճանաչում և ակտիվություն

Հեղինակները, ովքեր ունեն սոցիալական ցանցերում ներկայություն կամ այլ թարգմանված գրքեր, ավելի հեշտ են վաճառվում արտասահմանյան շուկաներում։

Ինչ է տեղի ունենում իրավունքի վաճառքից հետո

Երբ պայմանավորվածությունը ձեռք է բերվում, սկսվում է հետևյալ գործընթացը.

1. Պայմանագրի ստորագրում

Ընդգրկում է՝

  • Տարածքի և լեզվի սահմանում

  • Վճարներ՝ նախնական և ռոյալթիներ

  • Ժամկետներ

  • Իրավունքի վերադարձի պայմաններ

  • Վճարման մեխանիզմներ

2. Թարգմանության գործընթաց

Տեղական հրատարակիչն ընտրում է թարգմանչի։ Թարգմանության որակը որոշիչ է։ Հեղինակը որոշ դեպքերում կարող է ստանալ թարգմանությունը հաստատելու իրավունք։

3. Հրատարակում և գովազդ

Գիրքը հաճախ նոր վերնագիր կամ շապիկ է ստանում։ Տեղական հրատարակիչը զբաղվում է տարածմամբ և մարքեթինգով։

Արտասահմանյան իրավունքների հիմնական մարտահրավերները

1. Մշակութային և քաղաքական սահմանափակումներ

Որոշ գրքեր կարող են արգելվել կամ խմբագրվել՝ տեղական մշակույթի առանձնահատկությունների պատճառով։

2. Մրցակցություն

Մեծ գրքի շուկաներում (օրինակ՝ Ֆրանսիա, Գերմանիա) գերագնահատված է առաջարկը, և պահանջը՝ խիստ ընտրողական։

3. Թարգմանության որակի վերահսկում

Սխալ թարգմանությունը կարող է փչացնել գրքի համբավը։

4. Անօրինական վերարտադրություն

Որոշ երկրներում հեղինակային իրավունքի պաշտպանությունը թույլ է, և հնարավոր են առանց թույլտվության թարգմանություններ։

Ինչպե՞ս կարող են հեղինակները բարձրացնել իրենց գրքերի արտասահմանյան պոտենցիալը

  • Համագործակցել փորձառու գրական գործակալի հետ

  • Կառուցել հեղինակային բրենդ՝ առցանց ներկայության և հանրային ակտիվության միջոցով

  • Ներկայացնել մրցունակ և պրոֆեսիոնալ գիրք՝ որակյալ խմբագրմամբ և դիզայնով

  • Մասնակցել մրցույթների կամ դիմել թարգմանության դրամաշնորհների (օրինակ՝ PEN, Creative Europe)

  • Ուսումնասիրել համապատասխան շուկաները և դրանց պահանջները

Ապագան՝ արտասահմանյան իրավունքների տեսանկյունից

Թվայնացման արդյունքում գրքի թարգմանությունն ու տարածումը դարձել են ավելի դինամիկ։ Էլեկտրոնային գրքերը և աուդիոգրքերը նոր հնարավորություններ են ստեղծում։ Թարգմանության ծրագրերն էլ զարգանում են, բայց դեռ չեն փոխարինում մարդկային թարգմանիչներին։

Հատկապես աճում է հետաքրքրությունը ոչ արևմտյան գրողների նկատմամբ՝ բացելով դուռը մշակութային բազմազանության համար։ Նման կառույցները, ինչպիսիք են Words Without Borders, The International Booker Prize, LitProm, նպաստում են թարգմանված գրականության տարածմանը։

Վերջաբանի փոխարեն

Արտասահմանյան հեղինակային իրավունքները գրքի աշխարհում ամենահետաքրքիր ու եկամտաբեր ոլորտներից մեկն են։ Դրանք հնարավորություն են տալիս պատմություններին անցնել սահմաններից այն կողմ, միացնելով ժողովուրդներ, լեզուներ ու մշակույթներ։

Եվ եթե ցանկանում եք ձեր պատմությունը հասցնել Ճապոնիայից մինչև Բրազիլիա, ապա առաջին քայլը արտասահմանյան իրավունքների հիմունքները հասկանալն է։ Դա պարզապես վաճառք չէ՝ դա մշակութային կամուրջ կառուցել է աշխարհների միջև։