Աշխարհում, որը միաժամանակ և ավելի միավորված է, և ավելի բաժանված, հրատարակչությունը վաղուց դադարել է լինել միայն տնտեսական գործունեություն։ Այն դարձել է մշակութային դիվանագիտության ձև — կամուրջ, որը միավորում է ազգերին ոչ թե քաղաքական պայմանագրերի կամ առևտրային համաձայնագրերի միջոցով, այլ՝ պատմությունների, գաղափարների և ընդհանուր մարդկային փորձառության։ Նախնադարյան ձեռագրերից մինչև ժամանակակից թվային հրատարակություններ՝ գրքերը միշտ ունեցել են ուժ՝ ցույց տալու, թե ով ենք մենք, ինչպես ենք մտածում և ինչն է մեզ համար կարևոր։ Եվ այսօր, երբ քաղաքական դիվանագիտությունը հաճախ բախվում է սահմանափակումների, հրատարակչությունը վերածվում է նուրբ, բայց հզոր ուժի՝ նպաստելով փոխըմբռնմանն ու համաշխարհային կապերին։

Գրական փոխանակման պատմական արմատները

Գաղափարը, որ գրքերը կարող են ծառայել որպես դիվանագիտական կամուրջ, նոր չէ։ Դեռ միջնադարից գրքի և գիտելիքի տարածումը դարձել էր մշակույթների երկխոսության միջոց։ IX դարում Բաղդադի Իմաստության Տանը գիտնականները հունական, պարսկական և հնդկական տեքստերը թարգմանում էին արաբերեն՝ ստեղծելով բազմամշակութային մտավոր վերածնունդ։ Իսկ տպագրության գյուտը գիտելիքը ժողովրդավարացրեց՝ հնարավորություն տալով գաղափարներին անցնել սահմաններն ու լեզվական արգելքները։

Նույնիսկ Վերածննդի դարաշրջանը ձևավորվեց հենց թարգմանությունների միջոցով․ Արիստոտել, Պլատոն և Գալեն հասան Եվրոպա արաբական աղբյուրների միջոցով։ Այս թարգմանությունները ոչ միայն փոխանցեցին գիտելիք, այլև խթանեցին քաղաքակրթությունների միջև երկխոսություն, որից ծնվեցին գիտության, փիլիսոփայության ու արվեստի նոր բարձունքներ։

XX դարում մշակութային դիվանագիտության գաղափարը դարձավ գիտակցված պետական մոտեցում։ ԱՄՆ-ի Ֆուլբրայթի ծրագիրը և ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Թարգմանությունների նախագիծը կառուցված էին այն համոզման վրա, որ ժողովուրդների փոխըմբռնումը սկսվում է միմյանց մշակույթի և գրականության ճանաչմամբ։ Գրքերը դարձան արժեքների, հետաքրքրասիրության և համերաշխության դեսպաններ։

Հրատարակչությունը քաղաքականությունից դուրս

Դիվանագիտությունը սովորաբար ասոցացվում է բանակցությունների և պաշտոնական հանդիպումների հետ, սակայն մշակութային դիվանագիտությունը գործում է ավելի նուրբ մակարդակով։ Այն չի հիմնվում փոխզիջման, այլ՝ հետաքրքրության վրա, իսկ հրատարակչությունը դրա ամենաարդյունավետ միջոցն է։

Երբ Ֆրանսիայում ընթերցողը բացում է ճապոնացի գրող Հարուկի Մուրակամիի վեպը կամ ուսանողը Արգենտինայում կարդում է Աննա Ախմատովայի բանաստեղծությունները, նրանց միջև առաջանում է անտեսանելի կամուրջ։ Թարգմանիչները, խմբագիրներն ու հրատարակիչները դառնում են այդ հանդիպումների միջնորդները՝ հնարավորություն տալով մարդկանց տեսնելու այն աշխարհները, որոնք իրենցից հեռու են։

Ի տարբերություն պաշտոնական դիվանագիտության՝ մշակութայինը նպատակ չունի համոզելու կամ պաշտպանվելու․ այն ուղղված է կիսվելուն։ Եվ հենց այդ կիսվելու արդյունքում է ծնվում ոչ թե քարոզչություն, այլ՝ հոգևոր ընդհանրություն, այն գիտակցությունը, որ մարդկային փորձառությունը, որքան էլ տարբեր լինի, խորքում միատեսակ է։

Թարգմանիչը՝ մշակութային միջնորդ

Եթե հրատարակչությունը մշակութային դիվանագիտության մեքենան է, ապա թարգմանիչը նրա գլխավոր դիվանագետն է։ Թարգմանիչը միջնորդում է ոչ միայն լեզուների, այլև աշխարհընկալումների միջև։ Լավ թարգմանությունը բառացի չէ․ այն կենդանի է, փոխանցում է հնչերանգը, տոնայնությունը, մշակութային նրբերանգը։

Դիտենք Գաբրիել Գարսիա Մարկեսի օրինակը․ նրա իսպաներեն ստեղծագործությունները դարձան համաշխարհային գրականության մաս միայն այն ժամանակ, երբ թարգմանվեցին տասնյակ լեզուներով։ Թարգմանիչ Գրեգորի Ռաբասսան ասում էր, որ Մարկես թարգմանելն այն է, ինչ «թարգմանել քամին»։ Սա լավագույն կերպով է արտահայտում մշակութային փոխանցման նրբությունը։

Թարգմանությունը ոչ միայն հասանելի է դարձնում տեքստը, այլև հարստացնում է ընդունող մշակույթը՝ բերելով նոր պատկերներ, նոր մտածողություն և լեզվական երաժշտություն։ Յուրաքանչյուր թարգմանված գիրք քաղաքակրթությունների միջև նոր երկխոսություն է՝ իրականացված ոչ թե քաղաքական գործիչների, այլ գրողների, թարգմանիչների և ընթերցողների միջոցով։

Հրատարակչությունը որպես «փափուկ ուժ»

Միջազգային հարաբերություններում «փափուկ ուժը» նշանակում է ազդեցություն ոչ թե ճնշման, այլ գրավչության միջոցով։ Գրքերը հենց այդպիսի ուժ ունեն։

Օրինակ՝ սկանդինավյան դետեկտիվների համաշխարհային հաջողությունը՝ Ստիվ Լարսոնի կամ Յո Նեսբյոյի վեպերը, ավելի ուժեղ ձևավորեցին հյուսիսային երկրների մշակութային կերպարը, քան ցանկացած պետական քարոզարշավ։ Իսկ ճապոնական գրականությունը՝ սկսած Գենջիի պատմությունից մինչև ժամանակակից մանգա, դարձել է երկրի յուրահատուկ ինքնության խորհրդանիշ՝ միավորելով ավանդույթն ու նորարարությունը։

Խոշոր և անկախ հրատարակչությունները, հաճախ առանց գիտակցելու, հանդես են գալիս որպես մշակութային դեսպաններ։ Երբ Penguin Classics-ը հրատարակում է համաշխարհային գրականությունը, կամ երբ հայկական, վրացական կամ վիետնամական փոքր հրատարակչությունները ներկայացնում են իրենց հեղինակներին միջազգային շուկայում, նրանք իրականացնում են մշակութային դիվանագիտություն՝ տարածելով փոխադարձ հետաքրքրություն և հարգանք։

Միջազգային գրքի տոնավաճառներն ու փառատոնները

Մշակութային դիվանագիտության ամենաակնառու դրսևորումներից են միջազգային գրքի տոնավաճառներն ու գրական փառատոնները։ Դրանք ոչ միայն առևտրային, այլև երկխոսական հարթակներ են։

Ֆրանկֆուրտի գրքի տոնավաճառը, օրինակ, համարվում է համաշխարհային մշակութային փոխանակման կենտրոն։ Ամեն տարի հյուրընկալ երկրները ներկայացնում են իրենց գրական ժառանգությունը՝ ցուցահանդեսներով, ընթերցումներով, թարգմանությունների ծրագրերով։ Սա դիվանագիտություն է՝ իրագործված գրականության լեզվով։

Նույն դերը կատարում են նաև Hay Festival-ը կամ Jaipur Literature Festival-ը, որոնք միավորում են տարբեր երկրների գրողներին, հրատարակիչներին և ընթերցողներին։ Այն թեմաները, որոնք քննարկվում են այնտեղ՝ ինքնություն, միգրացիա, էկոլոգիա, հիշողություն — ձևավորում են ժամանակակից հասարակության բարոյական աշխարհայացքը։

Փոքր երկրներ՝ հզոր ձայներ

Փոքր երկրների համար հրատարակչությունը կարող է դառնալ ամենաարդյունավետ դիվանագիտական գործիքը։ Թեև նրանք կարող են չունենալ քաղաքական ազդեցություն, գրքերը տալիս են հնարավորություն ներկայացնելու իրենց մշակույթը։

Հայաստան, Վրաստան, Իսլանդիա կամ Սլովենիա՝ այս երկրները հազվադեպ են հայտնվում միջազգային լրահոսում, բայց նրանց գրականությունը խոսում է նրանց փոխարեն։ Երբ Վիլյամ Սարոյանի Իմ անունը Արամ է կամ Նինո Հարատիշվիլիի Ութերորդ կյանքը հասնում են համաշխարհային ընթերցողին, դրանք փոխանցում են ոչ միայն պատմություններ, այլև լեզուներ, զգացողություններ և աշխարհայացքներ, որոնք կարող էին մնալ անհայտ։

Այսպիսով, հրատարակչության միջոցով փոքր ազգերը գրանցում են իրենց մշակութային ներկայությունը աշխարհի քարտեզին՝ հիշեցնելով, որ բազմազանությունն է իրական համընդհանուր լեզուն։

Թվային դիվանագիտություն․ նոր սահմաններ

Թվային հեղափոխությունը փոխեց հրատարակչության բնույթը և, միաժամանակ, մշակութային դիվանագիտության ձևերը։ Առցանց հարթակները, աուդիոգրքերը, էլեկտրոնային գրադարանները դարձան համաշխարհային փոխանակման նոր միջոց։

Worldreader-ի նման նախագծերը, որոնք թվային գրքեր են հասանելի դարձնում զարգացող երկրներում, կամ Google Books-ը, որը թվայնացրել է միլիոնավոր գրքեր, բացել են աննախադեպ հասանելիություն։ Անկախ հեղինակները կարող են հրատարակվել միաժամանակ մի քանի լեզվով, իսկ փոքր հրատարակիչները՝ գործել գլոբալ մակարդակով։

Բայց առաջ են գալիս նաև նոր հարցեր․ ինչպես պահպանել լեզվական բազմազանությունը, երբ թվային աշխարհում գերիշխում է անգլերենը, և ինչպես կանխել մշակութային առանձնահատկությունների հարթեցումը։ Սա դառնում է նոր մարտահրավեր հրատարակիչների և մշակութային կառույցների համար։

Դիվանագիտությունը գործնականում

Կան բազմաթիվ օրինակներ, թե ինչպես է հրատարակչությունը դառնում մշակութային դիվանագիտության գործիք․

  • ԵՄ Creative Europe ծրագիրը ֆինանսավորում է թարգմանություններ և գրական նախագծեր, որոնք խթանում են մշակութային երկխոսությունը։

  • Շեյխ Զայեդի գրական մրցանակը (ԱՄԷ) նպաստում է արաբական գրականության միջազգային տարածմանը և Արևելք-Արևմուտք փոխըմբռնմանը։

  • Չինաստանի «Մետաքսի ճանապարհ» գրքային նախաձեռնությունը աջակցում է չինական գրքերի հրատարակությանը արտասահմանում՝ խթանելով տարածաշրջանային փոխըմբռնումը։

  • PEN International-ի թարգմանության կոմիտեն պաշտպանում է թարգմանիչների իրավունքները և նպաստում մշակութային երկխոսությանը։

Այս ծրագրերը վկայում են մի պարզ ճշմարտության մասին՝ մշակութային դիվանագիտությունը արդյունավետ է, երբ փոխադարձ է․ երբ ազգերը ոչ միայն արտահանում են, այլև ներմուծում պատմություններ։

Գրքերը որպես զգացմունքների փոխանցողներ

Իր էությամբ հրատարակչական դիվանագիտությունը վերաբերում է էմպաթիային։ Գրքերը սովորեցնում են մեզ տեսնել աշխարհը ուրիշի աչքերով, զգալ ուրիշի ցավն ու ուրախությունը։ Երբ Սեուլում մի երեխա կարդում է Փոքրիկ իշխանը, կամ Երևանում ընթերցողը բացում է Թոնի Մորիսոնի վեպը, սահմանները վերանում են։

Այդ համերաշխությունը, որ ծնվում է պատմությունից և զգացողությունից, ստեղծում է խաղաղության ավելի ամուր հիմք, քան ցանկացած քաղաքական պայմանագիր։ Ինչպես ասել է Մարգարեթ Էթվուդը՝ «Բառը՝ բառից հետո՝ բառը՝ ուժ է»։ Եվ երբ այդ ուժը հատում է սահմանները, այն դառնում է դիվանագիտություն իր մաքուր ձևով։

Եզրակացություն․ գրական կամուրջների ապագան

Բևեռացված և տեղեկատվական աղմուկով լի ժամանակներում հրատարակչությունը՝ իր բոլոր դրսևորումներով՝ գրքերի հրատարակում, թարգմանություն, տարածում, — ստանում է նոր դիվանագիտական նշանակություն։ Գրողները, հրատարակիչներն ու թարգմանիչները ձևավորում են մշակութային դեսպանների համայնք, որը հիշեցնում է՝ նույնիսկ երբ քաղաքականությունը ձախողվում է, կապը մնում է հնարավոր։

Գրքերը միավորում են ազգերին ոչ թե ուժով, այլ երևակայությամբ։ Դրանք հիշեցնում են, որ բոլորս էլ՝ տարբեր լեզուներով, բայց միևնույն զգացմունքներով ենք ապրում, երազում և հուսով ենք։ Եվ գուցե, մի օր, ժողովուրդներին իրար կապեն ոչ թե ընդհանուր սահմանները, այլ՝ ընդհանուր գրքերը։